Żako, papuga popielata, papuga szara (Psittacus erithacus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny papugowatych (Psittacidae). Klasyfikacja taksonomiczna jest sporna, zależnie od ujęcia, żako uznaje się za jeden gatunek z trzema podgatunkami lub za dwa odrębne gatunki. Zamieszkują środkową Afrykę oraz Wyspy Świętego Tomasza i Książęcą. Zagrożone wyginięciem.
Taksonomia
Po raz pierwszy gatunek opisał Karol Linneusz w 1758 na podstawie holotypu z Ghany. Klasyfikacja jest sporna. W klasyfikacji ptaków przyjętej przez BirdLife International P. e. timneh jest podnoszony do rangi odrębnego gatunku Psittacus timneh; w 2014 roku także Międzynarodowy Kongres Ornitologiczny zdecydował o podniesieniu P. e. timneh do rangi odrębnego gatunku, wyróżnia dwa podgatunki: nominatywny oraz P. t. princeps. Autorzy Handbook of the Birds of the World uznają P. e. erithacus i P. e. princeps za jeden gatunek, za to P. e. timneh za odrębny – P. timneh. Badania genetyczne wskazują obecność dwóch niezależnych od siebie lądowych linii rozwojowych, które rozdzieliły się do 2,4 mln lat temu, a populacja wyspowa – z Wyspy Książęcej – również składa się z przedstawicieli dwóch linii rozwojowych, które ewoluowaływ allopatryczności. Linia z Wyspy Książęcej o największej liczbie współczesnych przedstawicieli ewoluowała w osobności przez około 1,4 mln lat. Jej reprezentanci bliżej spokrewnieni są z przedstawicielami P. e. timneh, niż z P. e. erithacus. Druga z linii rozwojowych na Wyspie Książęcej składa się z ptaków podgatunku nominatywnego, które niedawno skolonizowały wyspę.
Morfologia
Upierzenie ogółem szarawe. Sterówki jaskrawoczerwone lub kasztanowe (u P. e. timneh). Ponadto u ptaków z podgatunku P. e. timneh górna połowa górnej szczęki jest szaroróżowa, a nie czarniawa. Długość ciała ok. 28–39 cm; 402–490 g.
Podgatunki i zasięg występowania
Występowanie zależnie od podgatunku (kolejność taksonów według IOC):
- żako większa(P. e. erithacus) Linnaeus, 1758 – południowo-wschodnie Wybrzeże Kości Słoniowej na wschód po zachodnią Kenię i północno-zachodnią Tanzanię, dalej na południe po południową i centralno-południową Demokratyczna Republikę Konga i prowincję Kabinda (północna Angola), do tego Bioko i Wyspa Świętego Tomasza (prawdopodobnie introdukowane)
- żako mniejsza (P. e. timneh) (Fraser, 1844) – od Sierra Leone po Wybrzeże Kości Słoniowej, izolowana populacja zamieszkuje Gwineę Bissau
- P. e. princeps Alexander, 1909 – Wyspa Książęca
Zdziczałe ptaki podgatunku nominatywnego występują w wielu afrykańskich miastach.
Ekologia i zachowanie
Przeważnie żako zamieszkują gęste lasy. Spotykane są również na skrajach lasów, w przecinkach, lasach galeriowych, namorzynach, obszarach upraw i ogrodach, nie ma jednak pewności, czy są to samodzielnie się podtrzymujące populacje. Żako odnotowywano do 2200 m n.p.m. Zaobserwowano związek między występowaniem żako i palm Elaeis. Pożywieniem tych papug są nasiona i owoce. Żerują w grupach liczących do 30 osobników. Przynajmniej w zachodniej części Afryki w porze suchej podejmują sezonowe wędrówki z najsuchszych części swojego zasięgu.
Są jednymi z najbardziej inteligentnych ptaków, w niektórych aspektach zdolności intelektualne dorównują kilkuletnim dzieciom. Papuga szara nie zdała testu lustra.
Lęgi
Gniazdo ulokowane jest w szczelinie drzewa, od 10 do 30 m nad ziemią. Przeważnie gniazdują samotnie, niekiedy tworzą luźne kolonie. Samica składa 2–5 jaj i sama je wysiaduje przez 21–30 dni. Młode opuszczają gniazdo po około 80 dniach życia. W niewoli żako dożywają około 45 lat. Według danych z 1998 dzikie żako odchowywały wówczas średnio 0,4 pisklęcia na gniazdo.